Πρίν από δύο περίπου χρόνια είχε πέσει στα χέρια μου ένα βιβλίο για την ύδρευση της αρχαίας Αθήνας (
Η ύδρευσις των αρχαίων Αθηνών, Α. Παππάς, εκδ. Ελεύθερη Σκέψις, 1999). Η ανάγνωσή του μου κίνησε την περιέργεια για να αναζητήσω στην πόλη ίχνη των αρχαίων υδραγωγείων, και ιδιαίτερα του Αδριάνειου Υδραγωγείου, το οποίο κατά σύμπτωση περνά κάτω από το οικοδομικό τετράγωνο όπου έμενα παλαιότερα όσο και κάτω από τον τωρινό χώρο εργασίας μου. Ξεκίνησα λοιπόν μια αναζήτηση και καταγραφή όσων επίγειων ιχνών του έχουν απομείνει σε δημόσιους και ανοιχτούς ιδιωτικούς χώρους. Η αναζήτηση έγινε τμηματικά, και εδώ περιγράφω το πρώτο της τμήμα, από τα όρια Νέου Ψυχικού - Χαλανδρίου (οδός Αποστολοπούλου) ως τη λεωφόρο Κηφισίας στο ύψος του "Υγεία". Τα υπόλοιπα τμήματα της αναζήτησής μου είναι τα εξής: περιοχή Αμαρουσίου (ΟΑΚΑ - κτίρια ΑΣΠΑΙΤΕ), περιοχή Ηρακλείου - Μεταμόρφωσης και περιοχή Ολυμπιακού Χωριού.
Πριν περιγράψω τα ευρήματα (11 σημεία στην περιοχή του Χαλανδρίου) ας δούμε μερικά εισαγωγικά στοιχεία για το τι είναι το Αδριάνειο Υδραγωγείο, πότε και πως κατασκευάστηκε και ποιό σκοπό εξυπηρετούσε. Το Αδριάνειο Υδραγωγείο κατασκευάστηκε με εντολή του αυτοκράτορα Αδριανού τον 2ο αι. μ.Χ (μεταξύ 134 και 140 μ.Χ.) για να ικανοποιήσει τις αυξημένες ανάγκες υδροδότησης της πόλης, και ιδιαίτερα της επέκτασης της πόλης προς τα ανατολικά. Η νέα συνοικία της πόλης βρίσκονταν μεταξύ της σημερινής Βουλής και του Καλλιμάρμαρου, περιλάμβανε το χώρο του Ζαππείου και κατοικούνταν από εύπορους ρωμαίους οι οποίοι ήθελαν τρεχούμενο νερό στα σπίτια τους. Το κύριο τμήμα του υδραγωγείου είναι μια μεγάλη σήραγγα μήκους περίπου 25 χλμ που ξεκινά από τους πρόποδες της Πάρνηθας και μετέφερε νερό από τις εκεί πηγές στην Αθήνα. Η κατάληξη του υδραγωγείου ήταν η Αδριάνεια Δεξαμενή, που βρίσκονταν στη σημερινή πλατεία Δεξαμενής στους πρόποδες του Λυκαβηττού. Το υδραγωγείο ήταν εξ΄ολοκλήρου υπόγειο και κατασκευάστηκε με τη μέθοδο που φαίνεται στην επόμενη εικόνα: σκάβονταν κατακόρυφα φρέατα ανά 30-40 μέτρα και οι εργάτες έσκαβαν σχεδόν οριζόντια εκατέρωθεν κάθε φρέατος. Μετά την ολοκλήρωση της κατασκευής της σήραγγας, τα φρέατα διατηρήθηκαν και επενδύθηκαν με λιθοδομή ώστα να χρησιμεύσουν στον καθαρισμό και τη συντήρηση του υδραγωγείου. Τα φρέατα αυτά είναι και το μοναδικό επίγειο ίχνος του Αδριάνειου Υδραγωγείου και είναι ακόμα ορατά σε πολλά σημεία της πόλης.
 |
| Ο τρόπος κατασκευής του Αδριάνειου Υδραγωγείου (από το ένθετο "7 ημέρες" της εφημερίδας Καθημερινή, άρθρο του καθ. Ε. Κορρέ, 24/3/2002). |
Εκτός από το κύριο τμήμα του, το Αδριάνειο περιλάμβανε πολλά δευτερεύοντα υδραγωγεία που συγκέντρωναν νερό από άλλες πηγές. Τα μεγαλύτερα τέτοια υδραγωγεία είναι του Χαλανδρίου , του Κοκκιναρά, του Ψαλιδίου (συγκέντρωναν και τα τρία νερό από τους πρόποδες της Πεντέλης) και της Βαρυμπόμπης. Επιπλέον, υπήρχε και μια επέκταση προς την Πάρνηθα η οποία μετέφερε στο Αδριάνειο τα νερά της πηγής Κιθάρα.
Το Αδριάνειο Υδραγωγείο παραμελήθηκε κατά τη διάρκεια της τουρκοκρατίας και λόγω έλλειψης συντήρησης σε πολλά σημεία έφραξε και ξεχάστηκε. Μετά την απελευθέρωση της πόλης το 1833, το Αδριάνειο Υδραγωγείο ανακαλύφθηκε, καταγράφηκε, συντηρήθηκε και αποτέλεσε την κύρια πηγή νερού για την Αθήνα μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του 1930. Τότε ολοκληρώθηκε το φράγμα του Μαραθώνα και η σήραγγα του Μπογιατίου που έφερε το νερό του Μαραθώνα στην Αθήνα και το Αδριάνειο έπαψε να είναι η κύρια πηγή νερού της Αθήνας. Αφέθηκε χωρίς συντήρηση αλλά λειτουργούσε όμως συμπληρωματικά μέχρι και τη δεκαετία του 1940, δηλαδή περισσότερα από 1800 χρόνια από την κατασκευή του.
Στον παρακάτω χάρτη φαίνεται η όδευση του Αδριάνειου Υδραγωγείου καθώς και των κυριότερων από τα πολλά δευτερεύοντα υδραγωγεία.
Μπορείτε
να κατεβάσετε το αρχείο kmz κάνοντας κλικ εδώ και να το ανοίξετε στο Google Earth.
Ας δούμε λοιπόν ποιά είναι τα επίγεια ίχνη του Αδριάνειου στο Χαλάνδρι, ξεκινώντας από την οδό Αποστολοπούλου, στα όρια Χαλανδρίου και Νέου Ψυχικού. Κατ' αρχάς αξίζει να σημειωθεί ότι στο μεγαλύτερό της μέρος, την όδευση μπορεί κανείς να τη μαντέψει κοιτώντας απλώς τις δορυφορικές φωτογραφίες του Google Earth. Ο λόγος είναι ότι στο μεγαλύτερο τμήμα του υδραγωγείου στο Χαλάνδρι υπήρχε δρόμος ακριβώς πάνω από αυτό, ακόμα κι όταν στην περιοχή δεν υπήρχε κανένας άλλος δρόμος. Στη συνέχεια η περιοχή οικοπεδοποιήθηκε και ρυμοτομήθηκε, υπάρχει όμως κάποιος δρόμος που δεν ακολουθεί το ρυμοτομικό σχέδιο της περιοχής γύρω από αυτό. Ο δρόμος αυτός, παρότι δεν είναι συνεχής και διακόπτεται από ιδιοκτησίες, αντιστοιχεί στην όδευση του Αδριάνειου Υδραγωγείου!
Στην οδό Αποστολοπούλου, αμέσως μετά την οδό Αμυκλών, ο δρόμος φαρδαίνει και δείχνει να διακλαδίζεται με άλλο δρόμο αριστερά. Μεταξύ της Αποστολοπούλου και του άλλου δρόμου, υπάρχει μια νησίδα. Αυτή σηματοδοτεί την όδευση του Αδριάνειου. Ακολουθώντας τη νησίδα καταλήγουμε σε ένα ελεύθερο οικόπεδο. Η νοητή προέκταση της νησίδας καταλήγει σε μια κάθετη της Αποστολοπούλου, την οδό Επτανήσου. Εκεί βρίσκεται ένα παλιό κτίσμα, με ένα κλειστό "οινοπαντοπωλείο" στο ισόγειο και δίπλα βρίσκεται ένα μικρό οικοπεδάκι, που μέσα του μας περιμένει μια έκπληξη: ένα φρέαρ του Αδριάνειου! Αν η πόρτα είναι ανοιχτή, μπορούμε να περάσουμε μέσα από το οικοπεδάκι, και να συνεχίσουμε στην ίδια κατεύθυνση στην οδό Χαράς. Αν δεν είναι, κάνουμε το γύρο του τετραγώνου και συνεχίζουμε...
 |
| Το οικόπεδο με το πρώτο φρέαρ. |
 |
| Το χαρακτηριστικό "οινοπαντοπωλείο". |
 |
| Το φρέαρ από κοντά. |
 |
| Η πίσω μεριά του οικοπέδου: συνεχίζουμε τη διαδρομή μας στην αδιέξοδη οδό Χαράς. |
Η οδός Χαράς καταλήγει σε μια ιδιοκτησία, ένα γκρεμισμένο σπίτι στον αριθμό 15 της οδού Χίου. Σίγουρα το Αδριάνειο περνά μέσα από το οικόπεδο αυτό. Συνεχίζουμε "κυκλώνοντας" το οικοδομικό τετράγωνο από τα δεξιά (οδοί Χίου, Αποστολοπούλου, Λέσβου).
 |
| Χίου 15: γκρεμισμένο οίκημα στην όδευση του Αδριάνειου. |
Δεν αργούμε να συναντήσουμε το δεύτερο φρέαρ στην είσοδο του ΑΒ Βασιλόπουλου κοντά στη συμβολή των οδών Εθνικής Αντιστάσεως και Λευκάδος.
 |
| Το φρέαρ του "Βασιλόπουλου". |
 |
| Κοντινό στο φρέαρ του "Βασιλόπουλου". |
|
Βγαίνουμε στην οδό Εθνικής Αντιστάσεως, και απέναντί μας είναι ένα μεγάλο κτίριο, η πρεσβεία της Ιαπωνίας. Στα δεξιά του κτιρίου, και πάνω σε μια τριγωνική νησίδα πρασίνου, συναντάμε το τρίτο φρέαρ.
 |
| Το φρέαρ στην Εθνικής Αντιστάσεως |
 |
| Κοντινό στο φρέαρ της Εθνικής Αντιστάσεως |
 |
| Έχει και αρίθμηση, είναι το 85ο μετρώντας από την Αθήνα. |
Συνεχίζοντας στην ίδια κατεύθυνση, λίγο πιο κάτω, στη συμβολή Αργοναυτών και Κόδρου, σε μια τριγωνική νησίδα πρασίνου, υπάρχει παλιός αντλητικός μηχανισμός, ο οποίος πιθανώς να σχετίζεται με τα νερά του Αδριάνειου.
 |
| Παλιός αντλητικός μηχανισμός. Πιθανώς να σχετίζεται με το Αδριάνειο. |
Ακολουθούμε την οδό Αργοναυτών, η οποία μετά από 160 μέτρα στενεύει πολύ, και περνά δίπλα από ένα άδειο οικόπεδο και κάποια ερειπωμένα κτίσματα. Γενικά, κατά μήκος του Αδριάνειου, υπάρχουν αρκετά άδεια οικόπεδα και πολύ περισσότερα εγκαταλειμμένα κτίσματα από ότι στη γύρω περιοχή. Αυτό πιθανότατα οφείλεται στο ότι η οδός πάνω από το Αδριάνειο δεν ακολουθεί το ρυμοτομικό σχέδιο της περιοχής με αποτέλεσμα τα γύρω οικόπεδα να είναι μικρά ή και ασύμμετρα.
 |
| Η οδός Αργοναυτών στενεύει, δεξιά άδειο -προς το παρόν- οικόπεδο και ευθεία εγκαταλειμμένα κτίσματα. |
 |
| Εγκαταλειμμένο κτίσμα "κλείνει" την οδό Αργοναυτών. |
Μετά από 170 μ., ένα μάλλον εγκαταλειμμένο μικρό κτίσμα "κλείνει" την οδό Αργοναυτών. Δε μπόρεσα να δω κάποια ίχνη του Αδριάνειου μέσα στο οικόπεδο. Συνεχίζουμε ακολουθώντας την πρώτη παράλληλη από τα αριστερά, την οδό Φιλελλήνων, και μετά από 250 μ. περίπου, στη συμβολή Φιλελλήνων και Ναυαρίνου, συναντάμε μία έκπληξη: ένα φρέαρ του Αδριάνειου κλεισμένο κατά το ήμισυ μέσα σε μία μάντρα!
 |
| Φιλελλήνων και Ναυαρίνου: φρέαρ του Αδριάνειου κατά το ήμισυ μέσα από μάντρα. |
Δίπλα από αυτό το "μισό" φρέαρ υπάρχει και η βάση μιας άλλης πιθανόν κι αυτής αρχαίας λίθινης κατασκευής.
 |
| Λίθινη κατασκευή δίπλα στο "μισό" φρέαρ. |
Στην πρώτη παράλληλη της Ναυαρίνου, την Πύλου, μας περιμένει το επόμενο φρέαρ. Δεν είναι ακριβώς πάνω στο δρόμο, πρέπει να ακολουθήσουμε ένα μικρό κάθετο δρομάκι.
 |
| Το δρομάκι που μας οδηγεί στο επόμενο φρέαρ. |
 |
| Το φρέαρ στο κέντρο. |
 |
| Κοντινό πλάνο στο φρέαρ, είναι το νούμερο 101. |
 |
| Δίπλα από το φρέαρ 101 ακόμα ένα εγκαταλειμμένο οίκημα. |
Από το σημείο αυτό και για τα επόμενα 400 περίπου μέτρα, δεν υπάρχει κάποιο εμφανές ίχνος του Αδριάνειου. Οδεύουμε στην κατεύθυνσή του περνώντας τις κεντρικές οδούς Παπανικολή (κοντά στον κόμβο "Σίδερα"), Βασ. Κωνσταντίνου, και συναντάμε τα επόμενα φρέατα στην οδό Ελ Αλαμέιν. Κοντά στη συμβολή των οδών Ελ Αλαμέιν και Αιγαίου βρίσκεται η υπόγεια συμβολή του Αδριάνειου με το υδραγωγείου Χαλανδρίου που έφερνε νερά από την Πεντέλη. Εκεί υπήρχε μια επίσης υπόγεια κυκλική δεξαμενή, στο σημείο όπου τώρα υπάρχει ένα πάρκο. Στην οδό Ελ Αλαμέιν θα συναντήσουμε φρέατα σε 4 σημεία. Το πρώτο σημείο είναι κοντά στη δεξαμενή, όπου υπάρχει τριπλό (!) φρέαρ, πιθανώς λόγω συμβολής με άλλο δευτερεύον υδραγωγείο από τη Φιλοθέη. Από τα 3 φρέατα, το ένα είναι σε κακή κατάσταση.
 |
| Το κατεστραμμένο φρέαρ. |
 |
| Το φρέαρ δίπλα στο κατεστραμμένο, τσιμεντωμένο το 1971. |
 |
| Το τρίτο φρέαρ της τριάδας, εντελώς τσιμεντωμένο. |
Μετά από 60 μέτρα, συναντάμε το επόμενο σημείο, όπου υπάρχουν δύο πολύ κοντινά φρέατα. Το ένα βρίσκεται μέσα στη νησίδα της οδού ενώ το δεύτερο και μικρότερο δίπλα σε μία μάντρα.
 |
| Το ένα μέλος της δυάδας, εντελώς τσιμεντωμένο στη νησίδα. |
 |
| Το άλλο μέλος του ζεύγους, πάνω στη μάντρα σπιτιού. |
Μετά από 35 μέτρα υπάρχει ακόμα ένα φρέαρ, τετραγωνικής διατομής, πολύ καλύτερα διατηρημένο από τα προηγούμενα, πάνω στη νησίδα της οδού.
 |
| Πολύ καλά διατηρημένο φρέαρ τετραγωνικής διατομής. |
Μετά από 50 μέτρα, συναντάμε και το τελευταίο φρέαρ στα όρια του δήμου Χαλανδρίου. Είναι το πιο καλά διατηρημένο αλλά δεν φαίνεται. Είναι στο τελείωμα της νησίδας της οδού Ελ Αλαμέιν, πολύ καλά κρυμμένο μέσα σε πυκνή βλάστηση επί της νησίδας. Αν μετακινήσουμε λίγο με προσοχή τα φυλλώματα των δέντρων θα το δούμε!
Εδώ, τελειώνοντας η διαδρομή του Αδριάνειου μέσα στο δήμο Χαλανδρίου, το υδραγωγείο διασχίζει την λεωφόρο Κηφισίας περνώντας λίγο βορειότερα του ροζ κτιρίου της αστυνομίας. Σε επόμενη ανάρτηση θα αναζητήσουμε τα ίχνη του στην περιοχή του Αμαρουσίου, και συγκεκριμένα στην περιοχή του ΟΑΚΑ και στην ΑΣΠΑΙΤΕ (πρώην ΣΕΛΕΤΕ).
Η διαδρομή του Αδριάνειου μέσα στο όρια του Χαλανδρίου καθώς και τα σημεία όπου εντόπισα φρέατα φαίνονται στον ακόλουθο χάρτη. Κάνοντας κλικ
εδώ μπορείτε να κατεβάσετε και το αντίστοιχο αρχείο kmz.
