Το γνωστότερο μνημείο της σύγχρονης Καβάλας είναι οι "Καμάρες", το παλιό υδραγωγείο της πόλης. Το μνημείο δεσπόζει στο άκρο της παλιάς πόλης και εντυπωσιάζει με τον όγκο του αλλά και την αρχιτεκτονική του. Το θέμα μας λοιπόν είναι οι Καμάρες, δηλαδή το υδραγωγείο της πόλης και η υδροδότηση της. Θα κάνουμε μια προσπάθεια να ακολουθήσουμε τον λεγόμενο «δρόμο του νερού» από την πηγή του μέχρι το επιβλητικό μνημείο των Καμαρών που κοσμεί και τη σύγχρονη πόλη.
Το υδραγωγείο ήταν έργο ζωτικής σημασίας για την Καβάλα, γιατί με αυτό υδροδοτήθηκε η χερσόνησος της Παναγίας που μέχρι τον 16 αιώνα ήταν άνυδρη. Έτσι ο ασήμαντος οικισμός μετατράπηκε σε μικρή πόλη της περιοχής. Ο Pierre Belon αναφέρει στα 1547 ότι η Καβάλα ήταν στο παρελθόν έρημη και ακατοίκητη, αλλά λίγα χρόνια μετά την κατασκευή του Υδραγωγείου έγινε ένας «όμορφος και πολυάνθρωπος οικισμός».
Παρόμοιο υδραγωγείο της οθωμανικής περιόδου, τόσο επιβλητικό και τόσο ισχυρής κατασκευής, δεν έχει εντοπιστεί αλλού. Πιθανολογείται λοιπόν ότι στον ίδιο χώρο υπήρχε υδραγωγείο παλιότερης περιόδου (της ρωμαϊκής ή μεσοβυζαντινής ), πάνω στα απομεινάρια του οποίου χτίστηκαν οι Καμάρες.
Κατά τη Ρωμαϊκή εποχή οι μέθοδοι υδροδότησης των πόλεων εξελίχθηκαν σημαντικά. Οι Ρωμαίοι εκμεταλλευόμενοι το γερό θεωρητικό υπόβαθρο των Ελλήνων, κατασκεύασαν έργα δαπανηρά και με μνημειώδη χαρακτήρα για την κάλυψη των αναγκών σε νερό.
Η κατασκευή μεγάλων και επιβλητικών υδραγωγείων με τοξωτές υδροφόρες γέφυρες συνιστά αποκλειστικά ρωμαϊκή καινοτομία, που βασιζόταν σε συστηματικές μετρήσεις αποστάσεων, γωνιών και υψομέτρων, προϋπέθετε δε μία αυστηρά καθιερωμένη σειρά εργασιών. Υδραγωγεία αυτής της περιόδου συναντάμε σε όλη την Ευρώπη με πιο χαρακτηριστικά αυτά της Ρώμης, της Pont du Gard στην Γαλλία και της Segovia στην Ισπανία. Στον Ελλαδικό χώρο παρόμοια υδραγωγεία συναντάμε στην Μόρια της Μυτιλήνης, στην Νικόπολη και στην Αθήνα.
Το υδραγωγείο της Καβάλας, σύμφωνα με την επικρατέστερη άποψη και τις νεώτερες αρχαιολογικές ανακαλύψεις, είναι το ρωμαϊκό υδραγωγείο της αρχαίας Νεάπολης που κατασκευάστηκε πιθανότατα ανάμεσα στον 1ο και τον 6ο αιώνα μΧ. Κατά καιρούς δέχτηκε πολλές επισκευές και λειτούργησε μέχρι και τη μεσοβυζαντινή περίοδο. Από τα τέλη τού 14ου αιώνα το υδραγωγείο έπαυσε να λειτουργεί και να συντηρείται.
Κατά την τουρκοκρατία, ο πρώτος Βεζίρης του Σουλεϊμάν του Β, ο Ιμπραήμ πασάς, αποφάσισε να μεγαλώσει την πόλη και να την κοσμήσει με ιδιωτικά και δημόσια κτίρια. Τότε η ανάγκη για νερό αυξήθηκε και έτσι αποφάσισε στη θέση του παλιού και κατεστραμμένου υδραγωγείου, την οικοδόμηση ενός μεγαλύτερου. Έτσι στα 1520 με 1530 ανοικοδομήθηκαν οι επιβλητικές Καμάρες της πόλης. Μέσα από αυτές το νερό μεταφερόταν από τα απέναντι υψώματα της Παλιάς Καβάλας, όπου υπήρχαν πολλές πηγές, για να φτάσει στους κοινόχρηστους χώρους της πόλης: λουτρά, δεξαμενές και κρήνες.
Το υδραγωγείο που κατασκεύασαν οι Οθωμανοί είναι μια διπλή τοξωτή κατασκευή με μήκος περίπου 280 μέτρα. Το μέγιστο ύψος του στο κέντρο είναι 25 μέτρα.
Παράλληλα επισκευάστηκε ριζικά ο αγωγός του νερού σε όλη τη διαδρομή, από τα "Τρία Καραγάτσια" μέχρι την πόλη και κτίστηκαν ή επιδιορθώθηκαν οι υδατογέφυρες.
Το νερό διοχετεύονταν στην πόλη μέσω ενός κτιστού επίγειου αγωγού μήκους εξίμισι χιλιομέτρων. Ο υδραγωγός ξεκινούσε από πηγή που βρίσκεται σε υψόμετρο 400μ. και είναι γνωστή ως «η μάνα του νερού» ή «Σούμπαση» ή «Τρία Καραγάτσια». Κατά τη διαδρομή του ακολουθούσε συνεχώς την κλίση του εδάφους και στις ρεματιές που διέκοπταν την πορεία του, περνούσε πέντε πέτρινες υδατογέφυρες, που είχαν κτιστεί γι' αυτό το σκοπό. Το έργο αυτό απαιτούσε καλά μελετημένο σχέδιο και ειδικές γνώσεις. Το εξαιρετικό προσόν του είναι η μέγιστη οικονομία της φύσης. Οι τεχνίτες εκμεταλλεύτηκαν πλήρως και την τελευταία σπιθαμή γης και εναρμόνισαν το έργο τους με το φυσικό περιβάλλον.
Η πρώτη και κύρια πηγή βρίσκεται σε υψόμετρο 400μ. Μόλις το νερό βγεί από το βράχο, συλλέγεται σε λιθόκτιστη κατασκευή, η οποία διαθέτει κάθοδο και λεκάνη για να κατακάθονται τα ξένα υλικά. Εκτός από την πρώτη υπάρχουν κι άλλες δευτερεύουσες μάνες (πηγές) οι οποίες συμπληρώνουν την τροφοδοσία του αγωγού σε νερά. Αμέσως μετά την έξοδό του από την πηγή το νερό διοχετεύεται σε κτιστό αγωγό τετράπλευρης διατομής. Ο αγωγός ήταν σχεδόν επίγειος σε όλο του το μήκος έξω από την πόλη. Μερικές δεκάδες μέτρα μετά την πηγή βρίσκεται η πρώτη κρήνη και στη συνέχεια σε όλο το μήκος του αγωγού υπάρχουν άλλες τρεις, όλες κτιστές και με κτιστές σκάφες (γούρνες) για το πότισμα των ζώων. Έτσι κάλυπταν τις ανάγκες όχι μόνο των οδοιπόρων στο μονοπάτι της Παλιάς Καβάλας αλλά και των κοπαδιών που έβοσκαν στα υψώματα. Στο πρώτο τμήμα της πορείας του ο αγωγός παρουσιάζει ισχυρή κλίση, ενώ όσο μεγαλώνει η απόσταση από την πηγή, τόσο η κλίση μικραίνει. Μετά τα 1450μ ο αγωγός κατεβαίνει 200μ, μετά τα επόμενα 2850μ περίπου κατεβαίνει στο υψόμετρο των 100μ. Τέλος στις Καμάρες φτάνει στα 75μ. Παρακολουθεί δηλαδή ο αγωγός τις υψομετρικές καμπύλες.
Από τις υδατογέφυρες που γεφυρώνουν, όπως είπαμε, τις ρεματιές οι 4 είναι μονές. Μόνο μια έχει δυο σειρές τόξων, η κατώτερη με ένα τόξο, η ανώτερη με τρία.
Σήμερα μπορεί κανείς να παρακολουθήσει αδιάκοπα την πορεία του αγωγού ( παρακολουθώντας ταυτόχρονα και τους λάκκους που αφήνουν πίσω τους οι λαθρανασκαφείς ανά μερικές εκατοντάδες μέτρα) μέχρι την εκκλησία του Αγίου Κωνσταντίνου. Από εκεί και κάτω η πορεία του συνέπιπτε με την οδό Αγίου Κωνσταντίνου και στη συνέχεια με την οδό Κωνσταντινίδου Ποιητού, για να οδηγηθεί στο τελευταίο τμήμα του, δηλαδή στις Καμάρες, στο μεγάλο τοξωτό υδραγωγείο, που ενώνει τα δυο αντικριστά υψώματα.
Το παλιό αυτό υδραγωγείο ύδρευσε την πόλη της Καβάλας μέχρι τις πρώτες δεκαετίες του 20ου αι. Διατηρήθηκε σε καλή κατάσταση χάρη στη συνεχή συντήρησή του. Τεκμήριο των συνεχών επεμβάσεων είναι η πολυμορφία των τόξων του. Ο αρχαιολόγος Κώστας Τσουρής γράφει σχετιτικά: «Το πιο εντυπωσιακό τμήμα του υδραγωγείου είναι οι Καμάρες μέσα στην ίδια την πόλη. Πρόκειται για ένα πραγματικό δειγματολόγιο μορφών τόξων....Υπάρχουν τόξα ημικυκλικά λιθόκτιστα, πλινθόκτιστα, εναλλαγή λίθων και πλίνθων, κατά ένα τμήμα τους λιθόκτιστα και κατά άλλο πλινθόκτιστα......όλα δείχνουν μακραίωνη και αδιάκοπη συντήρηση». Η μόνη γνωστή επέμβαση είναι του 1818. Τότε επισκευάστηκε το νότιο τμήμα των Καμάρων, προς την πλευρά των τειχών της πόλης, όπως μαρτυρεί και σχετική επιγραφή, εντοιχισμένη στις Καμάρες.
Τα προβλήματα άρχισαν να εμφανίζονται κατά τις τελευταίες δεκαετίες του 19ου αι. Το νερό του παλιού υδραγωγείου δεν επαρκούσε πια για να καλύψει τις συνεχώς αυξανόμενες ανάγκες της χερσονήσου της Παναγίας. Επιπλέον δημιουργήθηκαν νέες τούρκικες συνοικίες στο ανατολικό μέρος της πόλης (Γενή Μαχαλέ, Χαμιντιγιέ, Σελιμιγιέ) που υδροδοτούνταν και αυτές από τις πηγές της Παλιάς Καβάλας.
Το 1912-1913 οι αρχές της βουλγαρικής διοίκησης μετέτρεψαν το μονοπάτι του νερού σε δρόμο. Η διέλευση πεζών, κοπαδιών και αμαξών προκαλούσε ρήγματα και βλάβες στον αγωγό, με αποτέλεσμα την απώλεια του νερού αλλά και τις συχνές μολύνσεις του.
Στα χρόνια της εγκατάστασης των προσφύγων το νερό έφτανε στην παλιά πόλη μέρα παρά μέρα και μόνο για λίγες ώρες και οι κοινόχρηστες βρύσες γίνονταν θέατρο ομηρικών καυγάδων για το σπάνιο αγαθό. Για να μειωθεί η λειψυδρία, στις αρχές της δεκαετίας του 1930 η χερσόνησος της Παναγίας υδροδοτήθηκε και από τη δεξαμενή του Αγίου Αθανασίου. Το αρχαίο υδραγωγείο μπήκε σε αχρηστία και έκλεισε τον κύκλο της ζωής του στα μέσα του 20ου αιώνα.
Σήμερα οι Καμάρες έχουν χάσει πολύ από το ζωτικό τους χώρο. Το επιβλητικό υδραγωγείο που επί αιώνες κυριαρχούσε στο τοπίο και ήταν ορατό από παντού, ασφυκτιά μέσα στις πολυκατοικίες. Κάτω από τα τόξα του περνούν οι δρόμοι που συνδέουν το κέντρο της πόλης με τις ανατολικές περιοχές της. Αταίριαστες και ακαλαίσθητες κατασκευές παρενοχλούν το μνημείο, κυρίως από την πλευρά του καρνάγιου, ενώ ανάμεσα σε κάποια ποδαρικά του διατηρούνται ακόμη τα μικρά προσφυγικά σπιτάκια.
Παρόλα αυτά το μνημείο διατηρεί αμείωτη τη γοητεία του. Σ' αυτό συνέβαλε και η 12η εφορία βυζαντινών αρχαιοτήτων με την πρόσφατη εξαιρετική αναστήλωση που πραγματοποίησε.
Πηγές:
- Κωνσταντίνος Τσουρής. "Νεάπολις - Χριστούπολις - Καβάλα".
- Κώστας Ορφανίδης. "Ιστορικά και τοπωνυμικά της Καβάλας".
- Ν.Καραγιαννακίδης-Κ.Λυκουρίνος. "Νεάπολις - Χριστούπολις - Καβάλα. Οδοιπορικό στο χώρο και το χρόνο της παλιάς πόλης".
Φωτογραφίες
Οι Καμάρες
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου